هنر ایران به‌شدت نیازمند فضایی‌ست که در آن امکانِ اندیشیدن درباره‌ی فرهنگ با رویکردی جهان‌گرا فراهم‌شود. درست برای نگاه‌داشتن همین نسبت میان ایران و دنیای امروز است که بسیاری از مقاله‌های کارنما به هنر جهان می‌پردازند اما اندیشه و متن آن‌ها در زبان فارسی‌ رخ‌می‌دهند. ما هنر ایران را پدیده‌ای به‌تمامی ترافرهنگی می‌دانیم که تنها در میان‌کنش و دادوستد بی‌پایان با دیگری، امکان شکوفایی می‌یابد. فهم چیستی و سازِکارهای هنر مدرن از افق سده‌ی بیست‌ویک، بخشی ناگزیر از فرایند آفرینش هنری و انتقادی در ایران است، بااین‌حال، افزون بر هشیاری نسبت به دگرگونی‌های هنر جهانی، بخش‌هایی گوناگون در کارنما به‌طرزی مستقیم با هنر ایران در گفت‌وگو بوده‌اند، که گفتارها، میزگردها، نقدها، و مقاله‌های گوناگونِ مرور نمایش‌گاه و کتاب از آن جمله‌اند. در ادامه‌ی این سنت همیشگی، این‌بار بخشی بزرگی از شماره‌ی پاییز  فصل‌نامه را به ایران اختصاص داده‌ایم تا از دریچه‌ی یک میزگرد، فرصتی را برای درنگی عمیق‌تر بر صحنه‌ی هنر و فرهنگ ایران با تمرکز بر تاریخ‌نگاری هنر مدرن در این کشور فراهم‌کنیم.

 

در شماره‌ی پاییز ۱۴۰۳، متن گفت‌وگوی میزگردی را با حضور گروهی از پژوهش‌گرهای تاریخ هنر ایران منتشر می‌کنیم. در این بده‌بستان فکری که با حضور لیلی ادیب‌فر، کاوه رفیعی، محمدرضا میرزایی، و هلیا همدانی‌ برگزارشد، به سویه‌ها و ویژگی‌های گوناگون تاریخ‌نگاری هنر مدرن در ایران، و جای‌گاه آن در کشور و بیرون از آن، پرداخته‌شده‌است. هر یک از شرکت‌کننده‌ها، دیدگاه خود را درباره‌ی تاریخ‌نگاری هنر ایران بر بستر تجربه‌ی شخصی خود در فضاهای آکادمیک اروپا و امریکا طرح‌کردند و با دیگران به‌گفت‌وگو گذاشتند. از دیگر موضوع‌های مورد واکاوی ایشان می‌توان اشاره‌کرد به: نقش زبان در شکل‌گیری این گفتار، نسبت میان تاریخ هنر و علوم انسانی، آسیب‌شناسی‌ها و پرسش‌های پیشِ روی پژوهش‌گرها، و سرانجام کاستی‌هایی بنیادین چون فقدان رشته‌ی تاریخ‌نگاری و کم‌توجهی به اهمیت بایگانی در هنر نوگرای ایران. این جلسه‌ی میزگرد، برای آسانیِ دست‌رسی، ایجاز، و دقتِ علمی بیش‌تر، ویرایش شده‌است.

 

در پیوند با اندیشه‌ی فارسی درباره‌ی فرهنگ دیداری، در بخش نقد کتاب این فصل، کاوه زهدی به کتابِ «رؤیت‌پذیری و عکاسی» نگاهی انداخته‌است. کتاب مجموعه‌ای‌ست از ‌مقاله‌های مهمی از اندیش‌گرهایی چون آریلا آزولی، جان تَگ، ژُرژ دیدی-اوبرمن و دیگران که به‌دست آرش دهقانی و گل‌آرا جهانیان و هم‌کارهایشان گردآوری و به‌فارسی برگردانده‌شده‌‌اند. زهدی با نگاه به شماری از جستارهای این کتاب، افزون بر آن‌که به مرور آن‌ها می‌پردازد و خواننده را با مهم‌ترین درون‌مایه‌ی کتاب آشنا می‌کند، در بافتار نقد خود بر مفهوم‌هایی چون تبارشناسیِ سوژگی مدرن، پیوند میان عکاسی و رژیم‌های دیدارپذیری، نمایش امر بازنمایی‌ناپذیر، مهاجرت، خشونت حکومتی، کنترل اجتماعی، و نظارت، نورمی‌تاباند و با اندیشه‌های بازتاب‌یافته در کتاب به گفت‌وگو می‌نشیند. به باور نویسنده، ویراستارهای «رؤیت‌پذیری و عکاسی» کوشیده‌اند از راه فراهم‌آوردن شماری از متن‌های کلیدی، بنیانی برای خواننده‌ی فارسی‌زبان فراهم‌کنند تا ابزار بررسی سازکارهای دیدارپذیری را در پیوند با رسانه‌ی عکاسی در دست داشته‌باشد. نقد کتاب این شماره می‌کوشد نشان‌دهد چگونه عکاسی با تمام محدودیت‌ها و توانش‌هایش به بازنمایی مفهوم‌هایی پیچیده هم‌چون جنگ، روان‌زخم، و به‌طورکلی خشونت پرداخته و توانسته‌است هم‌زمان ابزاری برای نظارت و ‌مقاومت مدنی باشد.

 

بخش نقد این شماره را با مقاله‌ای درباره‌ی تازه‌ترین اثر مثیو بارنی، هنرمند نامی امریکایی، آغازمی‌کنیم. علی رضا صحاف زاده در «چرخش فرهنگی مثیو بارنی»، پرُژه‌ی چندرسانه‌ای تازه‌ی هنرمند با نام «ثانوی» را منظومه‌ای برمی‌شمارد که بر پایه‌ی پرده‌ای از تاریخ فوتبال امریکایی و با بهره‌گیری از رقص پست‌مدرن، پیوند بین خشونت و جسارت را با کام‌یابی در فرهنگ امریکا وامی‌کاود. نویسنده «ثانوی» را گامی در مسیر تازه‌ی بارنی در راستای آفرینش کارهایی دست‌رس‌پذیرتر می‌داند و چنین استدلال‌می‌کند که این کار نشان‌دهنده‌ی توان هنرمند برای درک ارزش‌های دوران و روح زمان‌اش است، بی‌آن‌که بخواهد اثری آموزش‌وپرورشی بیافریند. مقاله با واکاوی تیزبینی هنرمند در شناخت حساسیت‌های جامعه‌ی روشن‌فکری امروز امریکا، اثر تازه‌ی بارنی را الگویی برای هر هنرمند گرم‌وسرد چشیده‌ای برای بازتعریف خود می‌داند.

 

بررسی فیلم‌های هنرمند مفهوم‌گرای امریکایی، لین هرشمن لیسن که کارهایش در دامنه‌ای فراگیر از رسانه‌های نو قرارمی‌گیرند موضوع مقاله‌ای از مهران خوش‌نویس در شماره‌ی پاییز است. نویسنده در این مقاله با اشاره به درگیری فیلم‌های هرشمن با درون‌مایه‌هایی چون هوش مصنوعی، سایبُرگ، و شیوه‌هایی پردازش داده، ویژگی اغلبِ ویدیو و فیلم‌های هرشمن را استفاده از گونه‌ای زبان دیداری چندبُنی‌ می‌داند که دربرگیرنده‌ی تصویرهای برگرفته از بایگانی، تصویرهای پدیدآمده با کمک هوش مصنوعی و امکان‌های دیجیتال، و روایت‌هایی از فضاهای زندگی هرروزه است. به باور خوش‌نویس، به‌رغم آن‌که هشدار درباره‌ی پی‌آیندهای آمیختگی روزافزون ما با فضای دیجیتال از درون‌مایه‌های تکرارشونده‌ی کار هرشمن است، روی‌کرد هنرمند نسبت به توانش‌های تکنولژی و فضای دیجیتال، سویه‌هایی امیدوارکننده نیز دارد که ناظر بر نقش مثبت تکنولُژی در زندگی ماست. این مقاله با نگاه به بیش از چهار دهه نوآوری و تجربه‌گری هنرمند با رسانه‌ای چون ویدیو، بر نقش محوری او در گسترش امکان‌های بیانی این رسانه و توانش‌های میان‌کنشی آن تاکید می‌کند و می‌کوشد بر نگاه فمینیستی و آینده‌گرانه‌ی تنیده در کار هرشمن نور بتابانَد.

 

جنبش هنریِ کم‌تر شناخته‌شده‌ی «رنسانسِ هارلم» موضوع مقاله‌ای دیگر در بخش نقد است. کاوه زهدی به میراث هنری امریکایی‌های آفریقایی‌تبار می‌پردازد و می‌کوشد نشان‌دهد که چرا آفرینش‌گری‌های آن‌ها را باید به‌مثابه‌ی امکانی برای گسترش دریافت ما از مدرنیسم اروپا‌محور قلم‌داد کرد. این مقاله که در واکنش به برپایی نمایش‌گاهی مهم در موزه‌ی متروپالیتن و نشر کتابی درباره‌ی این جنبش نیویرکیِ دهه‌های نخست سده‌ی پیش نوشته‌شده، کار هنرمندهای امریکایی آفریقایی‌تبار را به‌مثابه‌ی شیوه‌ای از مقاومت فرهنگی دربرابرِ چهره‌ای خوارشده از هویت قومی و نژادی توضیح‌‌می‌دهد که در فرهنگ همگانی امریکای آن روزگار به‌چشم می‌خورد. به‌بیان نویسنده، جنبشِ فرهنگی رنسانس هارلم در دهه‌های بیست تا چهل میلادی کوشید تا با بخشیدن جانی دوباره به میراث کهن آفریقا در کنارِ بازنمایی زندگی شهری نوین‌، تصویری از هویت امریکایی آفریقایی‌تبار به‌دست‌دهد.

 

کارنما،

آذر ۱۴۰۳